Ook tien jaar na de fraude duikt het sjoemelonderzoek van Diederik Stapel nog steeds op

Diederik Stapel, die als hoogleraar sociale psychologie een ster was in zijn vakgebied en een graag geziene gast in televisieprogramma’s, werd in 2011 ontslagen door de Universiteit Tilburg nadat bekend was geworden dat hij op grote schaal had gefraudeerd. Hij claimde bijvoorbeeld dat hij onderzoek op middelbare scholen deed, maar in werkelijkheid verzon hij onderzoeksgegevens zelf.

Dat leidde tot mediagenieke resultaten. Zo zou de gedachte aan grote stukken vlees mensen egoïstisch maken. Van veel rommel op straat zouden mensen racistisch worden. De verzinsels van Stapel werden de afgelopen vijf jaar nog zeker 115 keer aangehaald in wetenschappelijke publicaties, blijkt uit onderzoek van de Volkskrant.

Een enkele keer werd naar zijn werk verwezen als voorbeeld van fraude, maar in de meeste gevallen gebeurde dat in alle ernst. Wetenschappers verwezen naar het sjoemelwerk van Stapel als ondersteuning voor een bepaalde theorie, of schreven dezelfde aanpak te zullen hanteren.

Dat neponderzoek op deze manier blijft circuleren is schadelijk, zegt Lex Bouter emeritus hoogleraar methodologie en integriteit aan de Vrije Universiteit. ‘Onjuiste bevindingen en conclusies leven op deze manier voort. Het vervuilt de wetenschappelijke literatuur.’

Desgevraagd zeggen meerdere wetenschappers die de afgelopen jaren uit de sjoemelonderzoeken van Stapel hebben geciteerd, dat ze niet wisten dat het bewuste artikel was teruggetrokken, bijvoorbeeld omdat ze online op een oude versie waren gestuit, of omdat ze het betreffende artikel hadden gelezen in de tijd dat nog niet bekend was dat Stapel fraude had gepleegd.

De meesten vinden het vervelend dat ze de fout in zijn gegaan, maar wijzen erop dat ze niet inhoudelijk voortborduren op zijn werk, bijvoorbeeld omdat de theorie die Stapel ‘bewees’ door andere wetenschappers werkelijk hard is gemaakt. ‘Gelukkig hebben we ons onderzoek niet gebaseerd op zijn bevindingen’, zegt de Britse marketinghoogleraar Yogesh Dwivedi. Onderzoekers zouden volgens hem zorgvuldiger moeten zijn, maar uitgevers van vakbladen ‘zouden ook meer kunnen doen’.

‘Spookonderzoeken’

‘Spookonderzoeken’, die formeel door vakbladen zijn teruggetrokken en toch blijven opduiken in de nieuwste vakliteratuur, zijn een hardnekkig probleem in de wetenschap, zegt hoogleraar Bouter. ‘Publicaties die officieel zijn teruggetrokken, worden wel minder vaak geciteerd, maar soms niet veel minder.’ Het zijn onnodige fouten omdat er goede software bestaat die controleert of er in manuscripten naar teruggetrokken artikelen wordt verwezen, zegt Bouter.

In het geval van Stapel beperkt de schade zich tot ‘wetenschappelijke ruis’, zegt Bouter. Maar dit soort fouten kunnen grote schade berokkenen, ook buiten de wetenschap. De hoogleraar integriteit wijst op de fraudezaak van Rotterdamse internist Don Poldermans, die sjoemelde met onderzoek naar bètablokkers bij hartoperaties. Zijn bevindingen waren zo positief dat de medicijnen jarenlang in ziekenhuizen in heel Europa standaard werden voorgeschreven.

Bouter: ‘Later bleek dat die studies niet deugden en dat het geneesmiddel de sterfte niet spectaculair verlaagt maar juist verhoogt. De richtlijnen voor het voorschrijven van bètablokkers werden pas drie jaar nadat de fraude uitkwam – en het artikel was teruggetrokken – aangepast, waardoor veel patiënten voortijdig zijn overleden.’

Het is maandag tien jaar geleden dat het eindrapport over de Stapel-fraude verscheen. De ontluisterende conclusie van ‘falende wetenschap’ luidde niet alleen dat Stapel langdurig kon frauderen voor hij betrapt werd, maar ook dat veel wetenschappers stelselmatig sjoemelden met cijfers om tot mooiere resultaten te komen.

Diederik Stapel wil niet ingaan op vragen van de Volkskrant.